به گزارش «نماینده»، سرمای منفی ۴۵ درجه‌ی تهران! شایعاتی که این روزها در شبکه‌های مجازی دست به دست می‌شود تا ملت را برای سرمای سوزنده‌ی نخستین شب زمستان آماده کند؛ ذخیره‌ی نفت، تهیه‌ی پوشاک و آذوقه‌ی کافی از توصیه‌های تلگرامی این دست پیام‌ها است. ماجرا چیست؟ داستان سرمای بی‌سابقه‌ی ادعایی آن هم در شب یلدا از کجا آب می‌خورد؟ پسر بچه‌ی بازیگوش هواشناس‌ها این روزها دقیقاً کجاست!؟ چه می‌کنه این ال‌نینیو!

ماجرا از نامه‌ی وزیر نیرو آغاز شد، چیت‌چیان در این نامه که خیلی زود رسانه‌ای شد، با هشدار به هوشنگ فلاحتیان معاون امور برق و انرژی خود درباره وقوع پدیده ال‌نینیو بی‌سابقه در زمستان امسال، از وی خواست تا برای جور کردن سوخت مورد نیاز نیروگاه‌ها در فصل سرما چاره اندیشی کند. در پی انتشار این نامه هم سازمان مدیریت بحران کشور با ارسال اطلاعیه‌ به بخش‌های مختلف کشور از آن‌ها خواست تا برای هشداری که آقای وزیر داده بود، آماده شوند. با این همه سازمان هواشناسی کشور همان زمان با بیان این‌که در پاسخ به استعلام مدیریت بحران هشدار خاصی را ارسال نکرده، نه تنها اصل و اساس ماجرا را زیر سؤال برد، بلکه اعلام کرد با توجه به پیش بینی‌های این سازمان میانگین دمای امسال در پاییز و زمستان بین یک تا یک و نیم درجه گرم‌تر از میانگین است!

به هر ترتیب و در میان تناقضات دولتی‌ها، فصل بارش آغاز شد و با نزولات چشم‌گیر آسمانی که در پاره‌ای از نقاط به سیل تبدیل شد، دوباره بحث ال‌نینیو و پیش‌بینی آقای وزیر بر سر زبان‌ها افتاد. برخی کارشناسان حتی شیوع آنفولانزا در کشور را بی ارتباط با این پدیده نمی‌دانسنتد؛ توضیح اینکه بر اساس تازه‌ترین مطالعات دانشمندان، پاندمیک (عالم‌گیری) آنفولانزای H۱N۱ بر اثر ال‌نینیوی بی‌سابقه‌ای که در همان سال حاکم بود به وقوع پیوست و موجبات مرگ بیشتر از ۵۰ میلیون نفر را از جمله فردریش ترامپ پدربزرگ نامزد پرحاشیه‌ی جمهوری‌خواه انتخابات ریاست جمهوری امریکا، در سراسر جهان را فراهم آورد. (در این‌باره بیشتر بخوانید: هاشمی «درحاشیه»! / آنفولانزا وحشی شده است؟ +فیلم و تصاویر)      

سر و کَله ال‌نینیو از کجا پیدا شد؟  

چند صد سال پیش بود وقتی ماهی‌گیران اهل پرو وقتی اواخر ماه دسامبر به آب می‌زدند با توفان و باد شدیدی مواجه می‌شدند که ماهی‌های بیچاره را از دمِ تورهایشان فراری می‌داد و باعث می‌شد کار و کاسبی‌شان شبِ عیدی حسابی کساد شود. جماعت ماهی‌گیر تمام ماجرا را زیر سرِ پسر مسیح می‌دانستند، آن‌ها خیال می‌کردند این پسر بازیگوش عیسی است که شب عیدی و در آستانه‌ی کریسمس، دریا را توفانی کرده تا جشن تولد پدرش پُر رونق‌تر از همیشه برگزار شود. اینطوری بود که تمام کاسه-کوزه‌ها روی سر «ال‌نینیو» شکسته شد!    

با این همه این واژه برای فوتبالی‌ها یادآور دوران اوج «فرناندو تورس» مهاجم اسپانیایی است که در سال‌های حضورش در اتلتیکو لقب "ال‌نینیو" را از هواداران باشگاه دریافت کرد. مادریدی‌های دوآتشه او را که مثل ال‌نینیو در پرو، حوالی هجده قدم حریف توفان می‌کرد، در استادیوم به این نام صدا می‌کردند. این صدای جواد آقای خیابانی است که همچنان توی گوش ما می‌پیچد: این ال‌نینیوی مادریدی‌ها است که باز هم توفان می‌کند!

ال‌نینو یا ال‌نینیو بالأخره!؟

«El Niño» یک لفظ لاتین است، و با اینکه در زبان محلی همان ال‌نینیو تلفظ می شد، اما بعدها و با ورود این واژه به زبان انگلیسی حرف ñ آن که در زبان محلی «نی» خوانده می‌شد، به «n» تبدیل شده و ال‌نینو خوانده شد. این اصطلاح را از همان سال‌های ۱۶۰۰ میلادی برای نام‌گذاری ناهنجاری آب و هوایی دوره‌ای، نخستین بار توسط اهالی پرو به کار رفت.

ال‌نینیو چیست؟

ال‌نینیو پدیده‌ی آب و هوایی است که هر سه تا هفت سال یک‌بار تکرار می‌شود و ممکن است بین هفت ماه تا دو سال ادامه پیدا کند. این پدیده در اثر گرم شدن بیشتر از اندازه‌ی بخشی از آب‌های اقیانوس آرام حوالی مدار استوا، حدفاصل بین نصف النهار مبدأ تا مدار ۱۲۰ درجه غربی روی می‌دهد. حتی ۰.۵ درجه سانتی گراد گرم شدن بیش از اندازه سطح آب‌های این منطقه از اقیانوس آرام می‌تواند موجبات ایجاد این پدیده را فراهم کند، هرچند که در برخی مقاطع تاریخی این گرم شدن غیرعادی به چند درجه هم رسیده و باعث ایجاد ال‌نینوهای شدیدی مثل سالهای ۱۹۱۸ یا ۱۹۹۸ شده است. در اثر گرم شدن غیر عادی این بخش از اقیانوس، بخش‌هایی از زمین به صورت غیرعادی گرم شده و دچار قحطی یا خشکسالی شده و این در حالی است که برخی دیگر از نقاط، اسیر باد و باران و توفان‌های سهمگین می‌شوند.

درست نقطه‌ی مقابل ال‌نینو، پدیده‌ی «لانینو» قرار دارد، وقتی لالینو رخ می‌دهد که دمای همان نقاط اقیانوس آرام بیش از حد نرمال سرد شود. آثار این پدیده درست ۱۸۰ درجه در تقابل با ال‌نینو هستند؛ به عنوان نمونه درست در نقاطی که با آمدن پسر بچه‌ی بازیگوش توفان می‌شد، در اثر خواهر کوچک‌ترش خشکسالی رخ خواهد داد. لالینو به معنای دختر بچه‌ی بازیگوش است!

به طور طبیعی دمای مناطق شرقی حاره‌ای اقیانوس آرام در کرانه‌ی ساحلی کشورهایی مثل پرو و اکوادور، در اثر نوع و میزان تابش آفتاب سردتر از مناطق غربی است، این گرادیان حرارتی باعث بروز جریان همرفتی در اقیانوس آرام می‌شود، به طوری که در برخی از اوقات سال سطح آب دریا در سواحل استرالیا در اثر همین حرکت، تا ۶۰ سانتی‌متر بالاتر از سواحل شرقی است. هم‌چنین این اختلاف حرارت موجبات ایجاد یک چرخه‌ی آب و هوایی مشهور را به نام «چرخه‌ی واکر» فراهم می‌کند.

به این ترتیب آب بخار شده در اثر تابش آفتاب در مناطق شرقی (که باعث کاهش دمای نسبی این مناطق اقیانوس نیز می‌شود) به وسیله‌ی بادهای ایجاد شده به خاطر اختلاف فشار به مناطق غربی هدایت شده و به صورت باد و توفان روی سر کشورهای کرانه‌ی غربی اقیانوس مثل استرالیا یا اندونزی هوار می‌شود. این گرادیان حرارتی به طور طبیعی در فصل‌های مختلف سال مقادیر مختلفی را پیدا می کند که در تصویر زیر ملاحظه می‌کنید:

حالا اگر این گرادیان حرارتی در تصویر فوق در سال‌هایی سردتر از معمول باشد، چرخه‌ی واکر شکل شدیدتری گرفته و پدیده‌ی «لانینو» رخ خواهد داد.

اگر هم این گرادیان حرارتی گرم‌تر از حالت معمول شود، چرخه‌ی واکر معکوس شده و ال‌نینیو رخ خواهد داد. به این ترتیب به جای آنکه باد و توفان بر مناطق غربی اقیانوس آرام نازل شود، روی سرِ مردم کرانه‌ی شرقی هوار خواهد شد. بنابراین آب و هوای مناطق جنوب شرق آسیا و شمال استرالیا گرم‌تر از همیشه شده و حتی خطر بروز خشکسالی جدی است. در عوض کشورهای امریکای مرکزی حسابی ابر و بارانی شده و توفان مهمان هر روزشان خواهد بود.

اندازه‌گیری دمای سطح اقیانوس، روشی است که برای پیش‌بینی وقوع ال‌نینیو و لانینو به کار می‌رود. به طور کلی بررسی‌های انجام شده میانگین دمای اقیانوس آرام امسال چهار درجه گرم‌تر از همیشه نشان می‌دهد، گرمایی که احتمالاً در پنجاه سال اخیر بی‌سابقه است. نقشه ی زیر به خوبی گرمای بیش از حد معمول سطح آب در کرانه غربی اقیانوس آرام را در تابستان امسال نشان می‌دهد:

تأثیرات وقوع ال‌نینیو اگرچه گریبان مردم جنوب شرق آسیا و شمال استرالیا را با گرمای بی سابقه و خشکسالی خواهد گرفت، اما هرچه به عرض‌های شمالی حرکت کرده و از استوا دور می‌شویم، تأثیرات این پدیده کم و کمتر خواهد شد. بنابراین در ایران نیز ال‌نینیو اگرچه آثار خود را به شکل افزایش باد و توفان نشان می‌دهد، اما این اثرگذاری ابداً در حدی نیست که بتوان از آن انتظار سرمای بی‌سابقه یا اباطیلی از این دست را انتظار داشت.